“Anonim” kelimesi, “sahibi belli olmayan, ortak” demektir. Anonim şiirler de ilk söyleyeni unutulmuş, halkın ortak malı haline gelmiş şiirlerdir. Halkın ortak duygu, düşünce ve zevkini yansıtır. Mani ve türkü, anonim halk şiir türleridir.
(7? kanim hakti ^âtim £önlümün, taktı gp&im ^üzüjutnşöz izi mt ğana kim. hakti gazim
a) Mani: Anonim halk edebiyatının en yaygın nazım biçimidir. Tek dörtlükten oluşur. 7’li hece ölçüsüyle ve “aaba” uyak örgüsüyle söylenir. Genellikle kadınların yarattığı manileri söylemeye “mani yakmak” denir.
Manilerde ilk iki dize doldurme (veya döşeme) adını alır ve genellikle asıl konuyla ilgisi yoktur. Manici, asıl söyleyeceğini son iki dizede söyler.
Bayati ve hoyre adlarıyla da bilinen maninin divan şiirindeki rubaiye çok benzemesinden dolayı, bu etkiyle doğduğu sanılmaktadır.
Manilerin konuları çok çeşitlidir: aşk, sevgi, istek, özlem, düğün, sevinç, üzüntü, sitem, ayrılık, gurbet, ölüm...
“Sevda manileri” denilen bu konuların dışında da mani söylenir: niyet-fal manileri, iş manileri, bekçi davulcu manileri, satıcı manileri, kahveci manileri, hikâye manileri, mektup manileri, atışma manileri, Ramazan manileri, oyun manileri...
Eğlencelerde, tarlada çalışırken, düğünde, bayramda... her yerde ve her zaman söylenebilen manilerin, bazen birkaç tanesinin birleşerek türkü ya da destan olduğu görülmektedir.
Mani türleri
Düz (tam) mani
Dört dizeden oluşan, 7’li ölçüye sahip normal manilerdir.
Yedekli mani
Düz maninin sonuna iki dize daha eklenmesiyle meydana gelen altı dizeli manilerdir. Eklenen dizeler, ya anlamı pekiştirmekte ya da bir bütün olarak maninin anlamını oluşturmaktadır. Uyak örgüsü ya “aaxaxa” ya da “axaxax”tir.
Kesik mani
Maninin uyak olan sözcüğü, 1. dizede yalnız başına söylenirse, bu manilere kesik mani denir. Yani bu manilerin 1. dizesi, 7 heceden azdır. Bazen sırf uyak olsun diye ilk dize anlamsız bir kelime de olabilir.
Cinaslı (artık) mani
Kesik manilerin ya da normal manilerin uyağı cinaslı ise, bu tür manilere cinaslı mani denir. Cinaslı manide, söylenişleri aynı ama anlamları farklı kelimeler uyak olarak kullanılır.
Karşılıklı maniler (deyiş)
İki kişinin karşılıklı söylediği manilere denir. Doğu Karadeniz’de karşı-beri manileri denmektedir. Eğer karşılıklı maniler birbirine sataşma biçimindeyse atışma manileri dendiği de olur.
Türkü: Türkü, kendine özgü bir ezgiyle söylenen, kavuştaklı bir nazım biçimidir. Türküler anonimdir ama âşık edebiyatı içinde türkü nazım şekliyle söylenmiş az sayıda bazı sahipli ürünler de vardır.
Sözlü gelenekte kulaktan kulağa yayılan ve kuşaktan kuşağa geçerek günümüze kadar gelen anonim türküler, bir derleyici tarafından kaydedilerek derlenir ve repertuara kazandırılır. O zaman da derleyicisinin adıyla anılır, bu bizi yanıltmamalıdır. Sözgelimi radyoda “Tokat yöresine ait Muzaffer Sarısözen’den alınan ‘Burçak Tarlası’ türküsü...” sözünü duyduğumuzda bu türküyü Sarısözen’in Tokat yöresinden derlediğini anlarız, onun yazıp bestelediğini değil.
Türkülerde her hanede değişen dize kümelerine bent denir. Bentler; 2, 3 veya 4 dizeli olur. Bentlerin ardından değişmeden yinelenen dize kümelerine de kavuştal denir (divan şiirinde “nakarat”). Kavuştaklar da 1 ile 4 dize arasında değişen kümelerdir.
Buna göre türkülerin uyak düzeni çok değişkendir. Aşağıdaki türkü şemalarında büyük harfler kavuştak dizeleridir:
aaaA bbbA cccA ...
aaaAA bbbAA cccAA ...
aaaaA bbbbA ccccA ...
aaaa A A bbbbA A cccc AA ...
Türkü sözcüğü “Türkî” (Türk’e özgü) kelimesinin değişmesiyle oluşmuştur. Anonim olan türküler 7, 8 ve 11 ’li ölçüyle söylenir. Halkın en sevdiği türlerden olan türkü, hemen her konuda söylenebilir: ayrılık, aşk, özlem, gurbet, doğum, düğün, doğa sevgisi, savaş, felaket, eşkıyalık, cinayet...
Türkü
Türküler; ezgilerine göre “usullü ezgiler” (oyun havaları, kırık hava...) ve “usulsüz ezgiler” (uzun hava, hoyrat, bozlak...) biçiminde ikiye ayrılır.
Yapılarına göre ise türküler beşe ayrılır: İkili türküler, üçlü türküler, dörtlü türküler, ka- vuştaksız türküler, aruzlu türküler. (Aruzlu türküler “satranç, vezn-i ahar, kalenderi, divani...” gibi adlar alır.)
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder