COŞKU VE HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR)

İLAHİ: Allah’ı öven, Allah’a duyulan büyük aşkı veya O’na kavuşamamanın acılarını dile getiren nazım türüdür. İlahiye Mevlevller ayin, Bektaşller nefes, Gülşenller tapug, Halvetller durak, Aleviler deme, Yesevller hikmet derler. Koşma tipi nazım biçimiyle ve 7, 8 veya 11 ’li ölçüyle söylenir. Aruzla yazılmış İlahiler de vardır. Genellikle 3 İla 7 dörtlük olur. Tekkelerde düzenlenen dinsel törenlerde, saz eşliğinde, kendine özgü bir takım ezgilerle söylenir. En ünlü ilahi ozanı, Yunus Emre’dir.

NEFES: Bektaşi tarikatından olan tekke ozanlarının, Alevi-Bektaşi tarikatlarıyla ilgili temaları işleyen şiirlerine denir. Vahdet-i Vücut inancı, Hz. Muhammed ve Hz. Ali’ye övgü en çok işlenen konulardır. Dili sadedir. Biraz iğneleyici, kalender, alaycı bir üslubu vardır. Genelde dini gecelerde kendine özgü bir ezgiyle söylenir. En ünlü nefes ozanı Kaygusuz Abdal’dır.
Dini ve tasavvufi halk (tekke) edebiyatı içerisinde ilahi ve nefes dışında “deme, şathiye, methiye, devriye, nutuk” gibi nazım türleri de vardır.


GAZEL: Divan şiirinin en sevilen, en lirik biçimi gazeldir. Araplardan İran’a, oradan da bize geçmiş bir nazım biçimidir. 5 ila 15 beyit arasında olur. Aruzun her kalıbıyla yazılabilir. Uyak düzeni “aa ba ca ...” biçimindedir. Konuları aşk, şarap, kadın, zamandan yakınma, felsefi düşünceler, az da olsa din, tasavvuf ve doğadır.
Gazelin ilk beytine natl , son beytine maktı ve en güzel beytine de beytü’l gazc veya şah beyit denir. Şair makta beytinde mahlasını (takma ad) söyler, bu beyit bu yüzden mahlas beyti olarak da anılır.
Beyitler arasında konu birliği yoktur, tüm beyitleri aynı konuyu işleyen gazellere yek- ahenkgaze denir.
Bütün beyitleri beytü’l gazel olabilecek güzellikte olan gazellere yek-avaz gazel denir.
Dizelerinin ortasında da uyak bulunan (iç uyak) ve istenirse dörtlük haline dönüştürülebilen beyitlerle yazılan gazellere musammat gazel denir.


a) Gazel: Divan şiirinin en sevilen, en lirik biçimi gazeldir. Kelime anlamı “kadınlarla âşıkane sohbet”tir. Araplardan İran’a, oradan da bize geçmiş bir nazım biçimidir. 5 ila 15 beyit arasında olur, çoğu kez 5 beyitle yazılır. Genellikle beyitler arasında konu birliği yoktur. Aruzun her kalıbıyla yazılabilir. Uyak düzeni “aabaca ...” biçimindedir. Konuları aşk, şarap, kadın, zamandan yakınma, felsefi düşünceler, az da olsa din, tasavvuf ve doğadır.
Gazelin ilk beytine natl , son beytine maktı ve en güzel beytine de beytü’l gazt veya şah beyi denir. Şair makta beytinde mahlasını (takma ad) söyler, bu beyit bu yüzden mahlas beyti olarak da anılır. İkinci beyit, ilk beyitten (matla) güzelse hüsn-i matla denir. Sondan ikinci beyit son beyitten (makta) güzelse ıüsn-i makte denir.

Bestelenen gazeller vardır. Bu tarz gazelleri makamla okuyan kişilere jazelîıa , gazel yazan usta şairlere ise gazelser adı verilir.

Biçimine göre gazel türleri
Yek-ahenk gazel
Tüm beyitleri aynı konuyu işleyen, konu birliği olan gazellerdir.
Yek-avaz gazel
Bütün beyitleri beytü’l gazel olabilecek güzellikte olan gazellerdir.
Musammat gazel
Dizelerinin ortasında da uyak bulunan (iç uyak) ve istenirse dörtlük haline dönüştürülebilen beyitlerle yazılan gazellerdir.
Mutavvel gazel
Beyit sayısı 15’ten daha fazla olan gazellerdir.
Nâtamam gazel
Sonuçlandırılmamış, beyit sayısı 5’in altında bırakılmış gazellerdir.
Konusuna göre gazel türleri
Âşıkane (garami, lirik) gazel
Aşkın verdiği mutluluğu, sıkıntıyı, sevgiliden yakınmayı, sevgiliye karşı yakarışları içli ve duygulu olarak anlatan gazellerdir. En ünlü temsilcisi Fuzuli’dir. (16. yy.)
Rindane gazel
Genellikle içkiyi, içki zevkini, hayata karşı kayıtsızlığı, yaşamaktan zevk almayı konu olarak işleyen gazellerdir. En ünlü temsilcisi Baki’dir. (16. yy.)
Hikemi (hakimane) gazel

Ahlakla ilgili öğütler veren, türlü hayat görüşlerini yansıtan, özdeyiş niteliğindeki sözlerin ağır bastığı gazellerdir. En ünlü temsilcisi Nabi’dir. (17. yy.)

Şu hane gazel
Kadını ve aşkın zevklerini konu alan, zarif ve çapkın bir anlatımla söylenmiş gazellerdir. En ünlü temsilcisi Nedim’dir. (18. yy.)
Sûfiyane gazel
Tasavvuf konularını işleyen gazellerdir. Belli bir temsilcisi yoktur.
Ek Bilgi
Müstezat: Uzun ve kısa dizelerin art arda gelmesiyle oluşan özel bir gazel biçimidir. Kısa dizelere ’iyadı denir. Ziyadeler, uzun dizelerin aruz ölçüsünün ilk ve son kalıbıyla oluşturulur ve anlamca bir üstündeki dizeye bağlanır.
Müstezatın, ziyadeler çıkarıldığında normal gazelden hiçbir farkı yoktur. Uyak düzeni iki şekilde olur:
1. AaAa BbAa CcAa Dd Aa ...
2. Ab Ab CcAb DdAb EeAb ...

Yukarıda görüldüğü gibi, ziyadeler (küçük harfler) çıkarıldığında uyak düzeni bile normal gazelle aynıdır. Müstezat, sevilen ama az kullanılmış bir türdür.