DİVÂNÜ LÜGATİ’T-TÜRK (Türk Dilinin Sözlüğü)

DİVÂNÜ LÜGATİ’T-TÜRK (Türk Dilinin Sözlüğü)
Eser 11. yy.da (1073) Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılmış ve Bağdat halifesine sunulmuştur.
Araplara Türkçe öğretmek ve Türkçenin Arapça karşısında erimesini önlemek amacıyla yazılan eser, ilk sözlüğümüz, ilk antolojimiz, ilk ansiklopedimiz ve ilk dil bilgisi kitabimizdir.
Eserde yaklaşık 7500 Türkçe kelime, Arapça olarak açıklanmış; bu arada kelimenin etimolojik kökeni ve şivelerdeki kullanımları hakkında da bilgi verilmiştir. Madde başı kelimeler Türkçe, açıklamalar Arapçadır.

Türk diliyle ilgili önemli kurallar, Türkçedeki ses değişimleri, lehçe faklılıkları gibi konularda da çok değerli bilgiler verilmiştir.
Kelimeler açıklanırken örnek olarak 400 civarında koşuk, sagu, sav ve destan parçaları verilmiştir. Bu sayede sözlü döneme ait ürünler günümüze kadar gelebilmiştir.
Kitapta ayrıca Türklerin tarihi ve yaşadıkları coğrafyalar hakkında, bir de harita eklenerek bilgi verilmiştir. Bu yönüyle de ansiklopedik bir eserdir.
Kaşgarlı Mahmut, eserin ön sözünde, bu eseri neden yazdığını özetle şöyle açıklamıştır: “Tanrı, Türk kavmini yeryüzüne yönetici olarak atadı. Peygamberimiz bir hadisinde, Türk dilini öğreniniz çünkü onlar için uzun süre egemenlik vardır.’ buyurmuştur. O halde Türk dilini öğrenmek çok gereklidir.” Bu milliyetçi tutum, bilimde Arapçayı, edebiyatta Farsçayı benimseyen Türk aydınlarına bir uyarıdır.
Eser, yüzlerce yıl sonra 1915 yılında tesadüfen Ali Emiri tarafından İstanbul’da Sahaflar Çarşısında bulunup 33 liraya satın alınmış, Sadrazam Talat Paşa’nın araya girmesiyle Kilisli Rıfat Bey’in denetiminde üç cilt halinde basılmış, hemen dünyadaki bütün Türkologların yoğun ilgisini çekmiştir.
Kaşgarlı Mahmut, 11. yüzyılda Karahanlılar döneminde yetişmiştir. Soylu bir aileden gelen ve iyi bir eğitim alan Mahmut, bilinen ilk Türk dil bilginidir. Türk yurtlarını adım adım yıllarca gezmiş, derlemeler yapıp not almış ve haritalar çıkarmıştır. Bir dönem Bağdat’ta bulunan yazar, Türk kültürünün ve dilinin Araplara tanıtılmasında büyük katkı sahibidir. Divânü Lügati’t-Türk bulunmuştur ama aynı amaçla yazdığı Kitabu Cevahirü’n NahvFi Lugati’t Türk adlı kitabı kayıptır. Ömrünün sonlarına doğru Kaşgar’a dönmüş ve orada ölmüştür.